Tứ phủ công đồng hay Tứ phủ là một khái niệm có quan hệ biện chứng mật thiết với tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam. Tứ phủ bao gồm:
- Thiên phủ (miền trời): mẫu đệ nhất (mẫu Thượng Thiên) cai quản bầu trời, làm chủ các quyền năng mây mưa, gió bão, sấm chớp.
- Nhạc phủ (miền rừng núi): mẫu đệ nhị (mẫu Thượng Ngàn) trông coi miền rừng núi, ban phát của cải cho chúng sinh.
- Thuỷ phủ (miền sông nước): mẫu đệ tam (mẫu Thoải) trị vì các miền sông nước, giúp ích cho nghề trồng lúa nước và ngư nghiệp.
- Địa phủ (miền đất): mẫu đệ tứ (mẫu Địa) quản lý vùng đất đai, là nguồn gốc cho mọi sự sống.
Các vị thần khâm sai của tứ phủ được thờ tại hầu hết các chùa chiền ở miền Bắc Việt Nam. Tại điện Hòn Chén ở Huế, Thiên Y A Na, nguyên là một nữ thần của người Chăm, được nhập vào hệ thống tứ phủ và thờ làm Mẫu Thiên [1]. Trong khi đó, nhiều tài liệu cho rằng ở miền Bắc, Mẫu Thiên lại là Liễu Hạnh Công chúa, và Liễu Hạnh công chúa cũng được coi là Mẫu Địa phủ.
Tam phủ và Tứ phủ
Tứ phủ là khái niệm thường được đi liền với tam phủ – hệ thống ba vị mẫu đệ nhất, đệ nhị, và đệ tam (không bao gồm mẫu đệ tứ). Có tài liệu cho rằng hệ thống tứ phủ được xây dựng từ tam phủ cộng thêm mẫu Liễu. Tuy nhiên, do các tín ngưỡng Việt Nam hầu như chỉ được gìn giữ từ đời này sang đời khác qua hình thức truyền khẩu mà không có tài liệu rõ ràng và ít được nghiên cứu. Do đó có sự đa dạng tùy theo từng vùng, và được giải thích theo nhiều hướng khác nhau.
Hệ thống thần linh Tứ Phủ (Tứ Phủ Công Đồng)
Đạo Mẫu dung hòa nhiều yếu tố của Phật giáo và Đạo giáo. vì vậy nên có một số thần phật được đưa vào thờ cúng trong thần điện Tứ Phủ, chẳng hạn như Phật Thích Ca, Quán Thế Âm, Ngọc Hoàng Thượng Đế, v.v… Những vị thần phật này thường được thờ ở ngôi cao hơn Thánh Mẫu. Tuy nhiên, về cơ bản tín đồ thường chỉ tập trung thờ tự và sinh hoạt tín ngưỡng xoay quanh hàng Thánh Mẫu trở xuống.
Vua Cha
- Vua Cha Thiên Phủ: Ngọc Hoàng Thượng đế
- Vua Cha Nhạc Phủ: Tản Viên Sơn Thánh
- Vua Cha Thoải Phủ: Bát Hải Long Vương
- Vua Cha Địa Phủ: không có nhiều tài liệu về Vua Cha Địa Phủ. Một số người cho rằng Vua Cha Địa Phủ là Thập Điện Diêm Vương, nhưng vua cha địa phủ là Phong Đô Đại Đế
Thánh Mẫu
Vì nhiều lý do khác nhau mà bốn vị Thánh Mẫu của Tứ Phủ thường được gộp chung thành Tam Tòa Thánh Mẫu.
- Mẫu Đệ Nhất Thiên Tiên
- Mẫu Thượng Ngàn
- Mẫu Đệ Tam Thoải Phủ
Những lý do lý giải cho việc gộp thành Tam Tòa Thánh Mẫu bao gồm:
- Thiên – Địa đồng quy: Mẫu Tiên ủy quyền đại diện trên nhân thế cho Mẫu Liễu Hạnh (tức Mẫu Địa). Mẫu Liễu Hạnh trở thành đại diện, là Thánh Mẫu Thần Chủ
- Nhạc Phủ và Địa Phủ được gộp chung, vì đều là miền Trung Nguyên nơi con người sinh sống. Thiên Phủ là Thượng Nguyên, Thoải Phủ là Hạ Nguyên
- Mẫu Thượng Ngàn được thờ riêng bên Cung Sơn Trang.
Tam Vị Chúa Mường
- Thanh Sơn Chính Phái Đệ Nhất Thượng Ngàn sắc phong Lê Mại Đại Vương hiệu viết Bạch Anh Quản Trưởng Sơn Lâm Công Chúa
- Đệ Nhị Thượng Ngàn Cao Sơn Công Chúa Diệu Tín Thiền Sư
- Đệ Tam Thượng Ngàn Sơn Trang Tàng Hình Diệu Nghĩa Thiền Sư
Lưu ý: Tam Vị Chúa Mường thuộc Thanh Sơn Nhất Phái, không thuộc Tứ Phủ
Ngũ Vị Tôn Quan (hàng Quan Lớn)
- Quan Đệ Nhất Thượng Thiên
- Quan Đệ Nhị Giám Sát Thượng Ngàn
- Quan Đệ Tam Thoải Phủ
- Quan Đệ Tứ Khâm Sai
- Quan Đệ Ngũ Tuần Tranh
Lục Phủ Tôn Quan
- Quan Đệ Lục
- Quan Điều Thất Đào Tiên
- Quan Đệ Bát Đồng Bằng Sông Diêm
- Quan Đệ Cửu
- Quan Đệ Thập Triệu Tường
Các vị Quan hay được hầu là Quan Đệ Nhị, Quan Đệ Tam, Quan Đệ Ngũ
Tứ Phủ Chầu Bà (hàng Chầu Bà)
- Chầu Đệ Nhất Thượng Thiên (Quế Hoa Công Chúa)
- Chầu Đệ Nhị Thượng Ngàn (Đông Quang Công Chúa)
- Chầu Đệ Tam Thoải Phủ (Huệ Hoa Công Chúa)
- Chầu Đệ Tứ Khâm Sai (Chiêu Dung Công Chúa)
- Chầu Năm Suối Lân (Suối Lân Công Chúa)
- Chầu Lục Cung Nương (Lục Cung Đô Thống )
- Chầu Bảy Kim Giao ( Mỏ Bạch Công Chúa )
- Chầu Bát Ngàn (Chầu Bát Đông Cuông, Chầu Bát Mỏ Ba)
- Chầu Chín Cửu Tỉnh (Quỳnh Hoa Công Chúa)
- Chầu Mười Đồng Mỏ (Mỏ Ba Công Chúa)
- Chầu Bé Bắc Lệ (Bắc Lệ Công Chúa)
- Chầu Bà Bản Đền (Lưu ý: Chỉ có cô Bé Thoải chứ không có Chầu Bé Thoải)
Các vị Chầu phổ biến hay hầu bóng gồm Chầu đệ Nhị,Chầu Năm, Chầu Lục, Chầu Mười, Chầu Bé. Ngoài ra có người hầu giá Chúa Thác Bờ sau giá Chầu Đệ Tam. Cũng có người hầu giá Chầu Bát Nàn (còn gọi là Chầu Bát Tiên La, Chầu Bát Thái Bình, tức bà Vũ Thị Thục – nữ tướng của Hai Bà Trưng) thay cho giá Chầu Bát Ngàn.
Tứ Phủ Quan Hoàng (hàng Quan Hoàng)
- Quan Hoàng Thượng Thiên
- Quan Hoàng Đôi Thượng Ngàn
- Quan Hoàng Bơ Thoải Phủ
- Quan Hoàng Tư Địa Phủ
- Quan Hoàng Năm Mán Tộc
- Quan Hoàng Sáu Thanh Hà
- Quan Hoàng Bảy Bảo Hà
- Quan Hoàng Bát Nùng
- Quan Hoàng Chín Cờn Môn
- Quan Hoàng Mười Nghệ An
Ngoài ra còn có ông Hoàng Báo Đông Cuông, ông Hoàng Bắc Quốc, ông Chín Thượng Ngàn
Tứ Phủ Thánh Cô (hàng Cô)
- Cô Cả Thượng Thiên
- Cô Đôi Thượng Ngàn (Cô Đôi Bồng Lai, Sơn Tỉnh Công Chúa)
- Cô Bơ Thoải Cung (Cô Ba Thác Hàn)
- Cô Tư Tây Hồ
- Cô Năm Suối Lân
- Cô Sáu Lục Cung
- Cô Bảy Tân An
- Cô Tám Đồi Chè
- Cô Chín Sòng Sơn
- Cô Mười Đồng Mỏ
- Cô Bé Thượng Ngàn: chỉ có một Cô Bé Thượng, cô hiện thân ở các bản đền khác nhau thì gọi là cô bé của vùng đó. Chính cung Cô Bé Thượng ở đền Bắc Lệ, ngoài ra còn có Cô Bé Đông Cuông, Cô Suối Ngang, Cô Minh Lương,…
- Cô Bé Thoải
Trong 12 vị Thánh Cô thì có 5 vị thánh cô thường xuyên ngự đồng là:
- Cô Đôi Thượng Ngàn
- Cô Bơ Thoải
- Cô Sáu Sơn Trang
- Cô Chín Sòng Sơn
- Cô bé Thượng Ngàn
Các cô ngoài hàng Thập Nhị Thánh Cô nhưng hiển ứng linh thông nên các thanh đồng hay kiều về như Đôi Cô Cam Đường.
Thập Nhị Bộ Tiên Nàng
Ngoài ra trong khoa cúng còn nhắc tới 12 Thánh Cô Sơn Trang (các cô ít khi ngự đồng):
- Cô Cả Núi Dùm
- Cô Đôi Bắc Lệ
- Cô Ba Tam Kỳ
- Cô Tư Ỷ La
- Cô Năm Đồng Tiền
- Cô Sáu Đồi Ngang
- Cô Bảy Tân An
- Cô Tám Đồi Chè
- Cô Chín Đông Cuông
- Cô Mười Mỏ Than
- Cô Mười Một Trang Châu
- Cô Mười Hai Bắc Lệ
Tứ Phủ Thánh Cậu (hàng Cậu)
- Cậu Hoàng Cả (cậu Quận Phủ Dày)
- Cậu Hoàng Đôi (cậu Quận Đồi Ngang)
- Cậu Hoàng Bơ Thoải Phủ
- Cậu Hoàng Tư Địa Phủ
- Cậu bé bản đền
Ngoài ra còn có cậu bé Lệch ở gần đền Trần
Hàng Quan Ngũ Hổ, Ông Lố
Tức là năm ông hổ tượng trưng ngũ hành và ông lốt (mãng xà).
Trong quan niệm dân gian hổ là vị chúa cai quản rừng núi, hình tượng hổ biểu tượng cho sức mạnh thiêng liêng, diệt trừ tà ma, trấn giữ các phương.
Quan Ngũ Hổ gồm 05 vị là:
1. Đông Phương Giáp Ất Mộc Đức Thanh Hổ Thần Quan
2. Nam Phương Bính Đinh Hỏa Đức Xích Hổ Thần Quan
3. Trung ương Mậu Kỷ Thổ Đức Hoàng Hổ Thần Quan
4. Tây Phương Canh Tân Kim Đức Bạch Hổ Thần Quan
5. Bắc Phương Nhâm Quý Thủy Đức Hắc Hổ Thần Quan
Quan Hổ được vẽ 5 ông hổ màu sắc khác nhau “kim, mộc, thủy, hỏa, thổ”:
Hoàng hổ (màu vàng) trấn khu trung tâm (địa khu)
Hắc hổ (màu đen) trấn phương bắc (thủy khu)
Bạch hổ (màu trắng) trấn phương tây (kim khu)
Xích hổ (màu đỏ) trấn phương nam (hỏa khu)
Thanh hổ (màu xanh) trấn phương đông (mộc khu)
Ông Lốt
Thanh Xà Đại tướng Quân
Bạch Xà Đại tướng Quân
Ngoài ra cũng có nhiều vị khác được hát văn ca ngợi, và có hầu một số vị Chúa bà như Chúa Thác Bờ (vị này thường hay được hầu thay cho Chầu đệ Tam vì Chầu đệ Tam ít về đồng), Chúa Tây Thiên, Chúa Nguyệt Hồ, Chúa Lâm Thao, Chúa Ngũ Phương, Chúa Ba Nàng, Chúa Then, Chúa Bạch Hạc Xuân Nương,.. Các bà Chúa bản cảnh này quyền cai một vùng địa phương.
Các Thánh miền Thượng Ngàn chia làm Sơn Lâm Bộ (rừng cây trên núi cao), Sơn Trang Bộ (thung lũng có điều kiện để sinh sống), Sơn Tinh Bộ (hệ thống các thần rừng), chia ra cai quản Thượng Ngàn trên hết là Tam Vị trưởng quản sơn lâm (Bạch Anh Trưởng Sơn Lâm Công Chúa, Diệu Tín Thiền Sư, Diệu Nghĩa Thiền Sư), dưới có bát bộ sơn trang là 8 họ sơn trang lớn trấn giữ các vùng trọng yếu và 12 cô kề cận Mẫu thượng ngàn cai quảng khắp các cửa rừng cửa bể, dưới các vị tướng sơn trang, quan văn võ, các cô hầu.
Các thần linh kể trên là các thần linh phổ biến nhất, được đông đảo con nhang đệ tử công nhận thờ phụng, ngoài ra còn một số vị khác ở địa phương, cũng được đưa vào hầu bóng. Tuy nhiên, hoạt động này có nhiều bừa bãi, khi mà nhiều ông đồng bà đồng “bịa” thêm vị thánh nào đó để hầu, hay có người hầu cả Ngọc Hoàng… gây phản cảm và méo mó đạo Mẫu.
